XII Spotkanie Kierowników Polskich Bibliotek Prawniczych

       Danuta Gburska, kierownik Biblioteki Wydziału Prawa i Administracji, przywitała przybyłych do Katowic na XII Spotkanie Kierowników Polskich Bibliotek Prawniczych, odbywające się w dniach 26–27 czerwca 2014r. 

      Konferencję, po raz drugi goszczącą w Katowicach, otworzył Dziekan Wydziału prof. dr hab. Czesław Martysz, zwracając uwagę na doniosłą rolę, jaką wciąż odgrywa biblioteka w życiu społeczności akademickiej. W trakcie swojego wystąpienia poruszył problem wandalizmu bibliotecznego.

     Prof. dr hab. Marian Mikołajczyk, pierwszy Prelegent, w swoim wystąpieniu „Patologie w świecie książki”przybliżył zebranym zagadnienia związane z zawiłościami losów książki w dawnych wiekach. Europejskie prądy umysłowe tego czasu, nazywane oświeceniem, przeniknęły również do Polski i spowodowały wielki przełom w stosunkach społecznych, ekonomicznych i kulturalnych. Rozum i wiedzę uznano, obok praw natury, za ostateczną instancję w rozstrzyganiu wszystkich spraw, kładąc tym samym podwaliny pod rozwój nauk doświadczalnych, ścisłych, przyrodniczych i ekonomicznych. Oświecenie stawiało sobie za cel nieustający rozwój we wszystkich dziedzinach życia, a to, co stare i niepostępowe, często ulegało zepchnięciu na plan dalszy i powoli ulegało zatraceniu. Prelegent przedstawił historię zbiorów galicyjskich (klasztorów monarchii austriackiej), które w części zostały przewiezione do Lwowa do zbiorów Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Omówił zagadnienie grabieży bibliotek klasztorów kontemplacyjnych po ich kasacie. Przedstawił przykłady licznych patologii i czynów karalnych z przeszłości, których przedmiotem była książka (konfiskaty ksiąg w zamian za długi, handel książkami kradzionymi, publiczne palenie druków ulotnych). Zaprezentował zagadnienie partaczy, którzy pracowali poza cechem i byli dobrymi rzemieślnikami, ale walczono z nimi i karano ich, np. chłostą, za to, że drukowali poza ustalonymi ramami i nie wnosili opłat należnych z tego tytułu określonym cechom. Innym omówionym procederem, także karalnym, było wykradanie z rodzimej drukarni egzemplarzy przez czeladników i drukarzy, oprawianie ich poza rodzimą drukarnią i sprzedaż na czarnym rynku. Niechlubną praktyką wieków minionych było podmienianie w oryginalne okładki druków uszkodzonych, za które żądano od oficyny odszkodowania lub zwrotu kosztów, a oryginalne ponownie oprawiano i sprzedawano. Treść książek także była podstawą procesów, nawet kryminalnych. Procesy sądowe stanowiły przejaw cenzury represyjnej. Rosja, jako mocarstwo, przez lata monitorowała, co się pisze na jej temat.

       Mgr Agnieszka Maroń w wystąpieniu „Otwórz, pociągnij i przesuń… daj się zaskoczyć. Wielcy inżynierowie papieru i ich dzieła”poprowadziła słuchaczy poprzez odległe wieki, przedstawiając na tym tle sylwetki wybitnych twórców książki zabawki czy – jak inni wolą – książki ruchomej. Referat rozpoczął się od zaprezentowania książek harmonijek (nazwanych później „leporello”), które tworzono w Chinach już w czasach dynastii Tang. Późniejszą formą wychodzenia książki poza formę kodeksu były klapki, które wykorzystał mnich, benedyktyn, Mateusz z Paryża, opisując podróż do Ziemi Świętej, w bogato ilustrowanym dziele Chronica Majora. Prelegentka przedstawiła kolejne etapy rozwoju inżynierii papieru: harlequinades, tunnel books, dool books, peepshow, pull-tabs i pop-up. Przybliżyła zebranym sylwetki wybitnych inżynierów papieru, jako pierwszego prezentując Lothara Meggendorfera.  Ten geniusz ruchomych scen w książkach, używając nitek, drucików i papierowych dźwigni, potrafił uzyskać efekt ruchu na ilustracji nawet z opóźnionym czasem prezentacji. Wielkim dwudziestowiecznym twórcą ruchomej książki, którego prace zostały zaprezentowane, był Vojtěch Kubašta, zwany praskim czarodziejem. Ten urodzony w 1914 r. w Wiedniu twórca wykonywał trójwymiarowe ilustracje z jednej karty papieru, wyłącznie ją nacinając i kolorując. Jego książkami zachwycił się Waldorf Henley Hunt (Waldo Hunt), lecz nie mogąc ich sprowadzić do Stanów Zjednoczonych, sam zajął się ich produkcją, skupiając wokół siebie takich samych pasjonatów. Współcześnie wielkim nazwiskiem książki ruchomej jest Robert Sabuda, którego pop-upy są bardzo rozbudowane i skomplikowane.Prelekcji towarzyszyła wystawa najciekawszych egzemplarzy książek ruchomych.

     Dr Anna Matysek, reprezentująca Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), w swoim wystąpieniu „Normalizacjaw bibliotece”przybliżyła zagadnienia związane z normalizacją, mającą na celu optymalizację działania w określonych okolicznościach. W Polsce za kwestie związane z normalizacją odpowiada PKN, działający w oparciu o ustawę z dnia 12 września 2001 r. o normalizacji (Dz. U. z 2002 r., Nr 169, poz. 1386)[1]. Komitety Techniczne to ciała działające przy PKN. Ich zadaniem jest prowadzenie prac normalizacyjnych w przyporządkowanych im zakresach tematycznych. Są powoływane przez Prezesa PKN. W swych szeregach skupiają ścisłych specjalistów (teoretyków i praktyków) z danej dziedziny. Wszystkie powoływane przez PKN normy i zalecenia są spójne z ustawodawstwem unijnym i uwzględniają aktualny stan prawny. PKN współpracuje z wieloma instytucjami międzynarodowymi, m.in.: Międzynarodową Organizacją Normalizacyjną (ISO;International Organization for Standardization), Międzynarodową Komisją Elektrotechniczną (IEC; International Electrotechnical Commission), Europejskim Komitetem Normalizacyjnym (CEN; European Committee for Standardization), Europejskim Komitetem Normalizacyjnym Elektrotechniki (CENELEC; European Committee for Electrotechnical Standardization) i Europejskim Instytutem Norm Telekomunikacyjnych (ETSI; European Telecommunications Standards Institute).

        Mgr Dorota Sochocka, doktorantka Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, studentka historii na Uniwersytecie Śląskim, w wystąpieniu„Kogo należy się bać w nazistowskich publikacjach dla dzieci”na przykładzie publikacji z lat trzydziestych omówiła zagadnienie indoktrynacji antyżydowskiej. Propaganda stosowana przez wydawców czasopisma „DerSturmer” (Napastnik) miała za zadanie przybliżenie sylwetki Żyda, jednoznacznej identyfikacji na podstawie cech zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Jego fizjonomia była pochodną zepsucia moralnego, do którego dochodziło na skutek wyznawanej religii – tak przynajmniej zagadnienie to prezentowane było w omawianej publikacji. W książkach  Der Giftpilz (1933)i Trau keinem Fuchs auf gruener Heid und keinem Jued auf seinem Eid (1936) autorzy i wydawcy starali się przedstawić Żyda jako postać straszną i przerażającą – jej działania zawsze były wynikiem pochodzenia i nic – nawet chrzest – nie były w stanie zmienić jego natury. Ilustracje przedstawiały znienawidzoną nację zawsze jako ludzi brudnych, okrutnych (np. ilustracja prezentująca rytualny ubój bydła). Nawet piastujących uprzywilejowane zawody pokazywano jako osoby, którym nie można ufać, i zgodnie z takim nastawieniem żydowski lekarz jest niewątpliwie pedofilem. W II Rzeszy pedofil jest zawsze Żydem i ma jego fizjonomię. Przedstawiany jest zawsze z wszelkimi atrybutami zła i zagrożenia. Omawiane książki miały ogromne nakłady i docierały wszędzie, w bezwzględny sposób manipulując odbiorców.

      Kolejnym punktem konferencji było zwiedzanie Centrum Informacji Naukowej i Biblioteki Akademickiej, które połączyło dwie biblioteki główne Uniwersytetu Śląskiego i Uniwersytetu Ekonomicznego. Rozpoczęło się od spotkania z dr Anetą Drabek, która przybliżyła gościom ideę biblioteki otwartej i zasady jej działania. Wycieczka po CINIB-ie pozwoliła na zobaczenie zarówno agend opracowania, gromadzenia, jak i udostępniania zbiorów.

      O zbiorach specjalnych, gromadzonych w Bibliotece od 40 lat, a pozyskiwanych głównie przez zakup, opowiedziała zebranym mgr Marzena Smyłła. Niestety, kolekcja w ostatnich latach przyrasta powoli, ponieważ kupuje się mało tego typu zbiorów. Niemniej Biblioteka może się pochwalić jedynym posiadanym inkunabułem z 1489 roku – drukiem bolońskim – poradnikiem, jak zdrowo żyć. Pani Marzena Smyłła zaprezentowała zebranym liczne wydawnictwa, szczególną uwagę zwracając na publikacje z zakresu prawa. Omówiła pozycje, które Biblioteka Wydziału Prawa i Administracji z księgozbioru Karola Koranyiego przekazała do działu zbiorów specjalnych. Ponadto uczestnicy konferencji mieli możliwość zobaczenia Ordo Mise, Mszału krakowskiego, Kancjonału braci czeskich, a także kolekcji bibliofilskich druków XIX-wiecznych. Osobne miejsce poświęcone zostało Kolekcji Franciszki i Stefana Themersonów, którą tworzą materiały przekazane do Katowic z londyńskiego Themerson Archive. Zbiory te to przede wszystkim książki Themersonów, publikacje prowadzonego przez nich w Londynie wydawnictwa Gaberbocchus, oryginalne rysunki Stefana i Franciszki, projekty okładek książkowych, fotografie, bogaty zbiór obcojęzycznych czasopism awangardowych stanowiący niegdyś własność Stefana, rękopisy i maszynopisy, plakaty, a także memorabilia.

       Po zwiedzeniu CINIB-y uczestnicy w towarzystwie Pani przewodnik Lucyny Puławskiej zwiedzili dwie katowickie dzielnice: Nikiszowiec i Giszowiec, a także wystawę sztuki naiwnej w Galerii Wilson w ramach VII Art Naif Festiwal.

W drugim dniu konferencja przeniosła się do Cieszyna, gdzie uczestnicy zaznajomili się z częścią „Cieszyńskiego szlaku książki”.

        Panie mgr Anna Fedrizzi-Szostok  i mgr Łucja Brzeżycka zapoznały uczestników konferencji z wymogami pracy w Dziale Ochrony i Konserwacji Zbiorów Książnicy Cieszyńskiej. Pracownia zajmuje się wszystkimi materiałami, które są zniszczone, a przedstawiają wielką wartość historyczną ze względu na swój wiek, oprawę, wydanie czy treść. Uczestnicy mieli możliwość zobaczenia urządzeń, których zadaniem jest zapewnienie jak najlepszych warunków do przechowywania starych książek (termohigrografy, elektroniczne czujniki pomiaru, komory do dezynfekcji, typy opakowań do przechowywania, materiały do konserwacji, kleje, papiery, bibuły etc.). Panie, poza technicznymi aspektami ochrony zbiorów, omówiły także system gaszenia zbiorów dwutlenkiem węgla – na wypadek pożaru w Książnicy. Przybliżyły również zagadnienia związane z odstraszaniem owadów niszczących papier i oprawy. Część warsztatowa spotkania została przeprowadzona w pracowni introligatorskiej suchej i mokrej.

Odkwaszanie zbiorów odbywa się w klinice papieru w Krakowie, którą uczestnicy zwiedzili podczas poprzedniego spotkania w Katowicach.

      Natomiast Pan Wojciech Święch opowiedział zebranym o perełkach zgromadzonych przez bibliotekę, w tym o bibliotece Józefa Ignacego Kraszewskiego (listy i rękopisy z niej znajdują się w Bibliotece Jagiellońskiej). Uczestnicy spotkania obejrzeli Biblię Brzeską, Globus Jutnera i Bibliotekę Scherschnika.

       Kolejnym punktem spotkania była wizyta w Muzeum Drukarstwa w Cieszynie. Drukarstwo cieszyńskie poszczycić się może długą i bogatą historią i inauguruje swoją historię z chwilą przyjazdu w 1806 r. Fabiana Beinhauera, ołomuńskiego drukarza, który to w tym samym roku sprzedał swoją oficynę Tomaszowi Prochasce. W tejże drukarni zostały wykonane najstarsze zachowane druki na Śląsku Cieszyńskim. Wieloletni pracownik Cieszyńskiej Drukarni Wydawniczej – Karol Franek – w 1996 r. uruchomił Drukarnię Zabytkową, na przestrzeni lat angażując w jej prace pasjonatów drukarstwa. Gronu temu udało się w 2003 r. powołać do życia Muzeum Drukarstwa, które odwiedzili uczestnicy konferencji, mając możliwość i okazję do wzięcia udziału w warsztatach.

       Uczestnicy spotkania zapoznali się także z bardzo ciekawą biblioteką Konwentu Zakonu Bonifratrów, której historię przedstawił dr Maksymilian Kuśka.

Adam Borek, marszałek polny cieszyński, zapisał w testamencie swoje posiadłości bonifratrom wrocławskim, zobowiązując ich do wybudowania w Cieszynie szpitala, w którym znajdą pomoc i opiekę mieszkańcy okolicznych miejscowości, zwłaszcza najubożsi. Bonifratrzy zajmowali się leczeniem mężczyzn, natomiast kobiety i dzieci leczone były przez zakon elżbietanek. Księgozbiór Braci Miłosiernych, w strukturze cieszyńskiego Konwentu wydzielona statutowo i utrzymywana ze środków zakonnych jednostka, funkcjonuje pod nazwą Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie. „Jest ona najstarszą zachowaną do czasów współczesnych cieszyńską kolekcją biblioteczną. Jej historia w bezpośredni sposób wiąże się z losami założonego w Cieszynie na przełomie XVII i XVIII w. klasztoru Braci Miłosiernych, w którym od początku zabiegano o stworzenie własnego księgozbioru. Zgodnie z zapisami katalogu sporządzonego w latach trzydziestych XX w., biblioteka OO. Bonifratrów obejmowała 1539 dzieł, wśród których 5 wydanych zostało w XVI, 11 w XVII, a 110 w XVIII w. Reszta książek nie była datowana bądź też pochodziła z XIX i XX w. Obecnie księgozbiór cieszyńskiego Konwentu Braci Miłosiernych liczy ponad 3000 woluminów (z tego 194 starodruki oraz około 1700 książek dawnych, wydanych do połowy XX w.) i dodatkowo ok. 200 rękopisów w archiwum. Od początku swojego istnienia jest przechowywany w siedzibie Konwentu. Biblioteka w dalszym ciągu powiększa swoje zasoby, stając się istotną w cieszyńskim środowisku placówką, oferującą czytelnikowi dzieła głównie z zakresu teologii, medycyny oraz historii Kościoła”[2]. Uczestnicy konferencji mieli możliwość wysłuchania historii o próbie obalania testamentu Adama Borka przez Leopolda Szymońskiego z 1695 r., jak również obejrzeć list protestujący w tej sprawie. Za sprawą dr. Maksymiliana Kuśki usłyszeli o bardzo nowoczesnych metodach leczenia, jakie stosowane były przez braci na przestrzeni wieków. Obejrzeli też księgę chorych z lat 1773–1782, wykazującą wszystkich przyjętych na leczenie z podstawowymi danymi, jak również zastosowaną metodą medyczną i jej skutkiem. Księga zawierała w sobie wpisy wizytacyjne, opatrzone pięknymi pieczęciami. Zebrani widzieli m.in. spis alfabetyczny pacjentów z 1855 r., podręcznik prawa kanonicznego z 1932 r., kodeks prawa kanonicznego z komentarzem (trydencki), który był zatwierdzony przez zwierzchność kościelną, Universi Juris Canonici, Concicillii tridentii (1853), Breviarum Romanum (1891), Regułę Św. Augustyna i Żywot Świętego Jana Bożego z 1757 r. Dzięki uprzejmości prowadzącego bibliotekarze poznali ceny napraw i konserwacji poszczególnych dzieł.

Marta Kunicka